نشریه پژوهش های برنامه ریزی شهری شماره ۲۲

تحلیل تاب‌آوری در محله‌های بخش مرکزی شهر تبریز در ابعاد اجتماعی، اقتصادی، کالبدی-زیرساختی و اکولوژیکی به‌منظور دستیابی به راهکارهای مناسب مدیریت مخاطرات محیطی از اهداف این پژوهش است. شناخت وضعیت تاب‌آوری محله‌های بخش مرکزی شهر و دستیابی به عوامل تاب‌آورساز با توجه به قدمت، فرسودگی و نارسایی زیرساختی و پهنه‌بندی سطح تاب‌آوری از ضرورت‌های برنامه‌ریزی و مدیریت شهری است. این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی و با هدف شناخت وضعیت تاب‌آوری محله‌های ۲۴‌ گانة بخش مرکزی شهر تبریز در ابعاد چهارگانة تاب‌آوری انجام شده است. شاخص‌های انتخاب‌شده با روش‌های ELECTRE و AHP و مصاحبه با متخصصان شهری در محله‌های بخش مرکزی شهر تبریز جمع‌آوری شده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد ابعاد کالبدی، اجتماعی و اقتصادی به‌ترتیب پایین‌ترین امتیاز را در میان چهار بعد سنجش میزان تاب‌آوری دارند. همچنین محله‌های منصور، اهراب، مقصودیه و دانشسرا بیشترین میزان تاب‌آوری و محله‌های گجیل، باغ‌شمال، مارالان و سرخاب پایین‌ترین سطح تاب‌آوری را در میان محله‌های ۲۴گانه دارند. ناپایداری ابعاد کالبدی و اقتصادی بافت منجر به ناپایداری دیگر ابعاد تاب‌آوری شده است؛ بنابراین رویکرد تاب‌آورسازی کالبدی و اقتصادی محله‌های پایدار با راهبرد تاب‌آورسازی اقتصادمدار می‌تواند نسخه‌ای مؤثر برای ارتقای تاب‌آوری محله‌های بافت قدیم باشد.

 

تاب‌آوری رویکردی راهبردی برای ارتقای ظرفیت مانایی مؤلفه‌های توسعة شهری در برابر حوادث و بلایای انسانی و طبیعی است. آگاهی و اتخاذ سیاست‌های راهبردی برای بسترسازی تفکر مانایی و تحمل‌پذیری این مؤلفه‌ها، به خصوص در بخش زیرساخت‌های شریانی مانند شریان‌های حمل‌ونقل شهری، امری ضروری و مهم در شهرها و به خصوص کلان‌شهرها، به جهت تراکم جمعیت و تراکم مصرف آنها می‌باشد. براین‌اساس، پژوهش کاربردی-توسعه‌ای و توصیفی-تحلیلی حاضر، به تحلیل تاب‌آوری زیرساخت شریانی حمل‌ونقل در کلان‌شهر اهواز پرداخته است. بدین‌منظور پنج شاخص تبیین‌کننده، یعنی الگوی طراحی شبکة شریانی، قرارگیری در بافت شبکه، درجة محصوریت شبکه، سنخ‌شناسی شبکه و تراکم مصرف شبکه با استفاده از روش دلفی و شیوة نمونه‌گیری هدفمند شناسایی شد و مبنای تحلیل و ارزیابی میزان تاب‌آوری شریان‌های حمل‌ونقل شهری در کلان‌شهر اهواز قرار گرفت. جهت وزن‌گذاری شاخص‌های تبیین‌کننده، از دیدگاه‌های پانزده کارشناس مرتبط با موضوع مورد بحث استفاده شد. ابزارهای تحلیلی پژوهش، مدل شباهت به گزینۀ ایده‌آل فازی (FTOPSIS) و تحلیل فضایی (Spacial Analysis) در قالب نرم‌افزار Arc GIS 10-3 است که متناسب با اهداف پژوهش برای تحلیل وزن‌ها و نمایش و تحلیل فضایی تاب‌آوری شریان‌های حمل‌ونقل شهری در گسترة فضایی کلان‌شهر اهواز استفاده شده است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد پیشران تبیین‌کنندة درجة محصوریت شبکه بیشترین حساسیت را برای تبیین تاب‌آوری در حمل‌ونقل شهری در کلان‌شهر اهواز دارد. از سوی دیگر، تحلیل فضایی پیشران‌های تبیین‌کنندة سه ‌نقطة بحرانی با لکه‌های داغ را در بخش‌های مرکزی، شمالی و غربی کلان‌شهر اهواز برای سنجش تاب‌آوری حمل‌ونقل شهری نشان می‌دهد.

 

یکی از موضوعات مدنظر برنامه‌ریزان شهری «برنامه‌ریزی ایمنی» شهرهاست که یکی از اساسی‌ترین پیش‌فرض‌های جامعة جهانی برای برنامه‌ریزی انسان‌محور محسوب می‌ِشود. تحلیل و کاهش آسیب‌پذیری در برابر مخاطرات طبیعی به حوزة مهم و گسترده‌ای در برنامه‌ریزی و مدیریت بحران تبدیل شده است. براساس ضرورت موضوع پژوهش حاضر با استفاده از آمار فضایی COPRAS، مدل‌سازی معادلات ساختاری و شبیه‌سازی بوت‌استرپ آسیب‌پذیری شهری در شهر یزد بررسی شد. پژوهش حاضر رویکرد توسعه‌ای-کاربردی دارد و ترکیبی از روش‌های پژوهش (کتابخانه‌ای، میدانی و توصیفی-تحلیلی) است. همچنین به‌منظور تجزیه و تحلیل داده‌ها از برنامه‌های EQS، PLS، Grafer، Excel و GIS استفاده شد. براساس نتایج پژوهش، در مجموعة متغیرهای ساختمانی از نظر مساحت در آسیب‌پذیری فیزیکی-کالبدی متغیر ساختمان‌هایی با مساحت زیر ۱۰۰ تا ۲۰۰ مترمربع هیچ‌گونه توزیع و پراکندگی ندارند. میانگین آن‌ها نیز بیانگر وضعیت آسیب‌پذیری این شاخص در شهر یزد است. در مجموعة متغیرهای نوع سکونت در آسیب‌پذیری اجتماعی، کمترین ضریب پراکندگی به متغیرهای سکونت‌گاه‌های گروهی مربوط است. همچنین نتایج وزن داده‌ها دربارة مناطق با استفاده از شبیه‌سازی ضریب اطمینان ۹۵ درصد است. همچنین نتایج تکنیک کوپراس در مناطق سه‌گانة شهر یزد به‌ترتیب ۸۵/۰، ۰/۰، و ۸۷/۰ درصد است که به‌ترتیب در رتبة دو، سه و یک آسیب‌پذیری قرار دارند.

 

امروزه رویکردها و مفاهیم گوناگونی برای رفع مشکل شهرها مطرح ‌شده است که زیست‌پذیری یکی از مفاهیم مرتبط با برنامه‌ریزی شهری به‌شمار می‌آید. این مقوله به درجة تأمین ملزومات جامعه بر مبنای نیازها و ظرفیت‌های افراد آن جامعه اشاره دارد. در این پژوهش، به تأثیر ویژگی‌های کالبدی بر سایر ابعاد زیست‌پذیری (اجتماعی، اقتصادی، زیست‌محیطی) پرداخته‌ شده است. سه منطقه از میان پانزده منطقة شهری مدنظر قرار گرفته‌اند که شامل مناطق ۱، ۵ و ۸ شهرداری اصفهان هستند. هدف پژوهش کاربردی و توصیفی-تحلیلی حاضر، شناخت وضعیت زیست‌پذیری اجتماعی، اقتصادی، زیست‌محیطی، بررسی کیفیت مسکن در این مناطق و میزان اثرگذاری شاخص‌های کالبدی بر زیست‌پذیری است تا بتوان علاوه‌بر رفع نیازهای فیزیکی شهروندان، حس رضایت عمومی آن‌ها را تاحدی برآورده کرد. روش گردآوری داده‌ها میدانی و با استفاده از پرسشنامه است. حجم نمونه نیز به‌کمک فرمول کوکران ۳۸۴ نفر به‌دست آمده است. برای تبیین عوامل مؤثر کالبدی بر زیست‌پذیری از مدل معادلات ساختاری استفاده ‌شد تا ارتباط میان متغیرها درک شود. یافته‌ها بیان‌کنندة این است که شاخص کالبدی بر زیست‌پذیری اقتصادی تأثیرگذار است و رابطه­ای معنادار با هم دارند. میزان بتا نیز ۶۲/۰ است. همچنین شاخص کالبدی بر زیست‌محیطی اثر دارد و رابطه­ای معنادار با بتای ۳۲/۰ دارد، اما این شاخص بر زیست‌پذیری اجتماعی، هویت و مسکن نقش مؤثری ندارد.